Wednesday 2 November 2011

? ? ?


कॉलेजचं शेवटचं वर्ष. कॉलेजच्या आसपास, फूटपाथवर राहणाऱ्या मुलांना एकत्र करून आम्ही शिकवायचो. त्यांच्याबरोबर खेळायचो, फिरायला घेऊन जायचो, स्वातंत्र्यदिन, प्रजासत्ताक दिन साजरे करायचो, सांताक्लॉजला बोलवून ख्रिसमस पार्टीही करायचो.......... कॉलेजच्या पलिकडे आपण काहीतरी वेगळं करतोय (‘समाजात योगदान’ वगैरे) असं वाटायचं. पण अगदी खरं खरं सांगायचं तर खूप मजा यायची हे सगळं करताना..... एवढंच खरं होतं.
तुटपुंज्या एका वर्षाच्या जीवावर मनात इमले रचत एक दिवस जेव्हा कॉलेजमध्ये पोहोचलो तेव्हा कळलं आमच्या इमल्यांचा पाया असलेली आमची मुलं कॉलेजच्या आसपासचा भाग सोडून निघून गेलीयेत. त्यांना पोलिसांनी हाकलून दिलंय. पेपरमधली बातमीही हातात पडली. आमचं कॉलेज व आसपासच्या रहिवाशांनी, दुकानदारांनी मिळून या मुलांवर व त्यांच्या कुटुंबियांवर ते बांग्लादेशी असल्याचा आरोप केला होता. पाठोपाठ एका रहिवाशाकडून ‘निमंत्रण’ही मिळालं. भेटलो. त्यांनी आमचा project बंद करायला सांगितलं ....... खरं तर धमकावलंच. बरीच वादावादी, चर्चा, आरोप झाले. आमच्या तोंडून होकार निघेना. त्या काकांनी फक्त पिस्तुलच बाहेर काढायचं बाकी ठेवलं. आम्ही निघताना ते काका म्हणाले, “देशद्रोही हो तुम लोग.”........................ देशद्रोही ???!!! ........................ मनातल्या कोसळलेल्या इमल्याची वाळू गोळा करत बाहेर पडलो.
मुलांना गाठून त्यांच्याशी बोलताना कळलं त्यांचे आई-वडील कर्नाटक, आंध्रमधील वेगवेगळ्या गावांमधून मुंबईत आले. पण त्यांच्यातल्या मोठ्यांशी बोलताना लक्षात आलं की शक्यता अशी आहे की, अनेक वर्षांपूर्वी त्यांच्या आधीची तिसरी-चौथी पिढी बांग्लादेशमधली असू शकेल जी भारतात बेकायदेशीररित्या स्थलांतरित झाली. भारताचं नागरिकत्व मिळवण्याचे जे काही पर्याय आहेत त्यातील एक म्हणजे by birth तुम्ही भारतीय असू शकता. त्या दृष्टीने आमची मुलं भारतीयच होती. आता वादच घालायचे झाले तर मुलं भारतीय आहेत हे सिद्ध करणं फारसं कठीण नव्हतं. सुटकेचा निश्वास टाकला आणि घरी निघालो.
पण मनातला गोंधळ नाहीच कमी झाला. त्या दिवशीचा ट्रेनमधला प्रवास नि:शब्द झाला; पण मनात शब्दांचं वादळ होतं. वादळात सापडलेले, सुटेसुटे झालेले, अस्पष्ट, असुसंगत (विसंगत नाही), इकडे-तिकडे भेलकांडणारे, स्वत:चाच अर्थ शोधणारे शब्द................. खरंच देशद्रोह केला होता आम्ही? ........... नेमकं काय मोठं असतं? ...................... राष्ट्रवाद की मानवतावाद? गेली अनेक दशकं बेकायदेशीररित्या बांग्लादेशी मोठ्या संख्येने भारतात स्थलांतरित होतायत. भारत सर्वसामान्यांच्या गरजा भागवताना हा अतिरिक्त भार वाहतोय. आता त्यांची दुसरी-तिसरी-चौथी पिढी इथे (भारतात) जन्म घेत्ये. ह्या पुढच्या पिढ्या भारतीयच ठरतात आणि भारत अशा लाखो बांग्लादेशींची बेकायदेशीर स्थलांतरितं नाईलाजाने पचवतो. गेली अनेक दशकं बांग्लादेशींचे लोंढे भारतात येतायत. आसाममध्ये या प्रश्नाने इतकं उग्र रूप धारण केलंय की तिथे आंदोलनं होतायत. पण मग म्हणजे अशा पार्श्वभूमीच्या मुलांना शिकवणं हा खरंच देशद्रोहच झाला की? खरंच झाला का? कायदा काय सांगतो हे मला ऐकायचं नव्हतं. कायद्याने माझ्या प्रश्नाचं उत्तर दिलं असतं; पण माझ्या मनातला प्रश्न ‘सुटला’ नसता.
समोर आलेल्या दोन वंचितांना मदत करताना जसं अजूनही दुर्दैवाने काहीजण जात-पात विचारतात तशी मी nationality विचारली पाहिजे का? भारतीय, बांग्लादेशी अशा नवीन ‘जाती’ जन्माला घालण्यापलिकडे यातून काय साधेल? मग मी ‘माणूस’ म्हणून त्यांच्याकडे कधी पाहायचं? वेळ मिळेल तेव्हा? फुरसतीत? एखाद्याला मदत करताना त्याची जात-पात, धर्म, पंथ, वेश, भाषा कसलाही विचार करू नये म्हणतात..... मग nationality? हा बॅलन्स साधायचा कसा? कसे ठरवणार याचे प्राधान्यक्रम? Ravindranath Tagore was a citizen of the world............. हे कौतुक आहे की टीका?
दोन भुकेल्या माणसांच्या अन्नाची कायमची सोय लावताना मी जर त्यातल्या बांग्लादेशीलाही मदत करणार असेन तर मग मी त्याला इथेच (भारतात) राहायला प्रेरित करून माझ्या देशावरचा भार खरंच वाढवणार आहे का?
खरंच काय मोठं असतं?............... राष्ट्रवाद की मानवतावाद?

Monday 19 September 2011

मला एकदा...


मला एकदा हत्ती होऊन पहायचंय
वाटेवरून चालताना
मधे येणाऱ्या अडथळ्यांना
सहजपणे चिरडत पुढे जायचंय
सूपाएवढ्या कानांनी दूरवरचं ऐकत
आणि छोट्याछोट्या डोळ्यांनी
बारकाईने निरीक्षण करत
रानोमाळ भटकायचंय
मला एकदा हत्ती होऊन पहायचंय.

मला एकदा सिंह होऊन पहायचंय
जंगलची सगळी जबाबदारी
आयाळीवर असताना
गंभीर चेहऱ्याने चिंतन करत बसायचंय
वाटेवरून चालताना मधेच थांबून सिंहावलोकन करायचंय
मला एकदा सिंह होऊन पहायचंय.

मला एकदा मुंगी होऊन पहायचंय
दिवस, रात्र, ऊन, पाऊस काही असो
पिटपिट पिटपिट करत कामाचे डोंगर उपसणाऱ्या
शिस्तबद्ध, नेटक्या teamचं member व्हायचंय
अपघात झालेल्या हत्तीला वाचवायला
रक्त देण्यासाठी रक्तपेढीकडे धावण्याइतका
आत्मविश्वास आणि मोठ्ठ मन मला मिळवायचंय
मला एकदा मुंगी होऊन पहायचंय.

मला एकदा अणू होऊन पहायचंय
अतिसूक्ष्म होऊन एखाद्या गोष्टीच्या
अंतरंगात डोकवायचंय
एखाद्या वैभवशाली गोष्टीचा
छोटासा भाग होऊन राहायचंय
विनाशकारी अणूशृंखलेतील अणूशी
bond बांधणं नाकारायचंय
मला एकदा अणू होऊन पहायचंय.

Wednesday 3 August 2011

बाटली


अभ्यासिकेतून घरी परत निघाले तेव्हा रात्रीचे ११ वाजले होते. उरलंसुरलं पाणी पिऊन रिकामी झालेली पाण्याची बाटली हातात नाचवत मी सायकलकडे निघाले. रिकामी असल्यामुळे हातातून खाली पडल्यावर, खांबावर आपटताना बाटलीचा मोठा आवाज व्हायचा. रात्रीच्या शांततेत तो आवाज आणखीनच मोठ्ठा वाटत होता. सायकलच्या दिशेने जाताना मी दुरूनच बाटली सायकलच्या बास्केटमध्ये टाकली. ती घरंगळत, गडगडत बरोब्बर त्यात विसावली.
रस्त्यावरून जाताना खड्ड्यांमुळे (बास्केटही सैल झालं होतंच) बाटलीचा जोर आणखीनच वाढला. एकटीच होती बास्केटमध्ये. हवी तशी बागडत होती. मग मात्र तिला उचलून थेट घरी नेऊन खिडकीच्या कोपऱ्यात ठेवून दिलं आणि शांत राहण्याबद्दल दटावलं तर खिडकीतून येणाऱ्या वाऱ्याच्या झोताने रात्री माझ्याच अंगावर पडून झोपेत तिनं दचकवलंच मला.
पहाटे उठले, आवरलं. बाटली स्वच्छ धुवून काढली. विसळून, खळबळवून घेऊन तिच्यात पाणी भरलं.......... सायकलवर टांग मारून निघाले.
बाहेर अजूनही शांतताच होती. रस्त्यावर खड्डे आत्ताही होतेच, अभ्यासिकेत पोहोचल्यावर गार वारं खायच्या इच्छेने मी खिडकीही उघडी टाकली होती. पण या सगळ्यात रात्रीचा खडखडाट कुठेच नव्हता....................... बाटली आता शांत, तृप्त........... स्थिर झाली होती.